یادگیری الکترونیکی

یادگیری از هزاران سال پیش در زندگی انسان وجود داشته و هدف آن انتقال فرهنگ انسانی از نسلی به نسل دیگر بوده است. انسان معاصر چون با مسائل متعددی مواجه است که موفقیت او در زندگی به حل شدن آن‌ها بستگی دارد، باید به سرعت بر مقدار معلومات و تجارب خود بیفزاید. پیدایش و گسترش سریع و دور از ذهن فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات باعث تغییر در چگونگی، چرایی، چیستی، مکان و زمان یادگیری شده و حتی فرد آموزش‌دهنده را نیز از این تحول بی‌نصیب نگذاشته است؛ این گستردگی‌ تحولات در فناوری موجبات پیدایش نوع جدیدی از یادگیری به نام یادگیری‌الکترونیکی را نیز فراهم آورده است.

در این مقاله بعد از بیان تعاریف و مفاهیم یادگیری و ذکر مدل‌های مختلف یادگیری‌الکترونیکی، به بررسی تأثیر کتابخانه‌های مجازی در آموزش الکترونیکی پرداخته شده است. تاریخچه و چالش‌های موجود e-learning در ایران از مطالبی است که در این مقاله بحث می‌شود. چگونگی تأسیس مدارس‌هوشمند و ویژگی‌های این مدارس نیز به طور مختصر بیان شده و دیدگاه موافقان ومخالفان یادگیری‌الکترونیکی ارائه می‌شود. همچنین توضیح مختصری درباره‌ی رابطه‌ی یادگیری‌الکترونیکی و پدیده‌ی فرار مغزها بیان می‌شود.

در ابتدا لازم است به نکته‌ای در مورد واژه‌ی فارسی (آموزش الکترونیکی) اشاره شود که عملاً در زبان فارسی معادل و هم‌سنگ اصطلاحات متعدد لاتین هم‌چون  E-education, E-learning, Virtual learningبه کار برده

می‌شود. با این وجود به نظر می‌رسد با توجه به معنای این اصطلاحات لاتین، تکیه و تأکید آن‌ها بیشتر بر روی مقوله فراگیری و یادگیری باشد تا مفهوم یاددهی و ارائه آموزش. بنابراین شاید اصطلاح آموزش الکترونیکی، معادل کامل و دقیق این اصطلاحات نباشد و شاید شایسته‌تر باشد به‌جای آن از اصطلاح (آموزش و یادگیری‌الکترونیکی) استفاده شود.

هم‌چنین خلط دو مفهوم آموزش مکاتبه‌ای و آموزش ازراه‌دور با یکدیگر از جمله مواردی است که متأسفانه کماکان رایج و معمولاً به جای یکدیگر به کار گرفته می‌شوند این برداشت که آموزش مکاتبه‌ای نیز نوعاً آموزش غیرسنتی محسوب می‌شود، کاملاًدرست است ولی یکسان انگاشتن آموزش از راه دور با آموزش مکاتبه‌ای نمی‌تواند صحیح باشد. آموزش مکاتبه‌ای به عنوان اولین تجربه و تلاش برای دگرگون ساختن شیوه‌های رایج آموزشی مرسوم در اصل شکل ابتدایی و به تعبیری نطفه‌ای آموزش باز محسوب می‌شود.

یادگیری‌الکترونیکی چیست؟

روش‌های آموزش و یادگیری که از صد‌ها سال قبل شاهد تغییرات اندکی بوده است،امروزه با توسعه یادگیری‌الکترونیکی تحولات شگرفی یافته است. این تحولات چنان بنیادین و فراگیر است که یادگیری‌الکترونیکی را موتور محرکه عصر آگاهی لقب داده‌اند؛ تعاریف بسیاری برای یادگیری‌الکترونیکی ارائه شده است ودانشمندان، تعاریف فراوانی در این مورد بیان کرده‌اند.

یوردان و وگن، یادگیری‌الکترونیکی را تحول محتوای آموزشی از طریق رسانه‌های الکترونیکی مانند: ماهواره‌ها، لوح‌های فشرده، اینترنت و اکسترانت تعریف می‌کنند؛ آن‌ها معتقدند که یادگیری بر مبنای فناوری، معادل یادگیری‌الکترونیکی  است.

موریسون،  یادگیری‌الکترونیکی را استفاده از قابلیت‌های خاص اینترنت به عنوان روشی برای آموزش افراد می‌داند.

بوچی، ویهند و واتسون، ابراز می‌کنند که یادگیری‌الکترونیکی پیشبرد یادگیری با استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند همایش از راه دور، گروه‌های بحث، وآموزش از طریق وب،به دانش و اطلاعات دسترسی پیدا می‌کنند.

هال معتقد است که یادگیری‌الکترونیکی فرایندی است که از طریق رایانه، اینترنت واینترانت انجام می‌شود. او اظهار می‌دارد که به کارگیری اطلاعات و ارتباطات در یادگیری، اشاره بر مفهوم یادگیری‌الکترونیکی دارد.

برج معتقد است که یادگیری‌الکترونیکی به دست آوردن دانش از طریق رسانه‌هاست.

یادگیری‌الکترونیکی یادگیری بر پایه اینترنت است و از بخش‌های زیر تشکیل می‌شود:

 الف: مبادله مطالب از طریق ساختار‌های ارتباطی نوین؛

ب: مدیریت یادگیری

ج: یک اجتماع شبکه‌ای از یادگیرندگان، توسعه دهندگان مطالب، متخصصان و .....

 یادگیری‌الکترونیکی پویا و سریع است. در آن با تشریک مساعی عمل می‌شود. یادگیری‌الکترونیکی خصوصی، شخصی وجامع است.

یادگیری فعال و هوشمندی است که ضمن تحول در فرآیند یاددهی و یادگیری ومدیریت دانایی، در گسترش، تعمق و پایدار نمودن فرهنگی ICT نقش اساسی و محوری خواهد داشت.

یادگیری‌الکترونیکی رساندن هم‌زمان یا غیر‌هم‌زمان مطالب آموزشی به کاربران نهایی از طریق اینترنت است.

یادگیری‌الکترونیکی پیشرفته‌ترین روش یادگیری مبتنی بر فناوری است و به طور کلی ، به یادگیری به صورت الکترونیکی از طریق وب یا هر نوع بستر ارتباطی دیگر اطلاق می‌شود.

از مجموع تعاریف ذکر شده می‌توان دریافت که دیدگاه دانشمندان در زمینه یادگیری‌الکترونیکی مشابه است وبه طور کلی این تعریف جامع را می‌توان ارائه داد: یادگیری‌الکترونیکی عبارت است از فراهم‌آوری  و استفاده از دانش توزیع شده از طریق رسانه‌های الکترنیکی و مبتنی بر فناوری‌های اطلاعاتی وارتباطی همانند ماهواره، تلویزیون، تلفن‌های تصویری، لوح‌های فشرده وانواع شبکه‌های رایانه‌‌ای.

بر این اساس، از سیستم‌های اطلاعات مدیریت آموزشی تا دوره‌های شبیه‌سازی شده، همگی جلوه‌های ی از یادگیری‌الکترونیکی هستند.در این بحث به طور مختصر دو قالب رایج یادگیری‌الکترونیکی؛ یعنی آموزش مبتنی بر رایانه[1] وآموزش مبتنی بر وب[2] را توضیح می‌دهیم.

آموزش مبتنی بر رایانه 

یادگیری با استفاده از یک برنامه رایانه‌ای است که معمولا‍‍ّّ رایانه در آن نقش ارائه کننده اطلاعات را به شکل چند رسانه‌ای[3] [و عموماّ بر روی دیسک فشرده] دارد. استفاده از این روش در ابتدا بیشتر برای پرورش معلومات افراد بود و وسیله‌ای کمک آموزشی محسوب می‌شد. اما اکنون با پیشرفت نرم‌افزار‌ها و توسعه رابطه‌های تعاملی کاربر، طراحی سیستم‌های خودآموز به گونه‌ای است که نیاز به مربی در برنامه‌های جدید آموزشی بسیار کمتر احساس می‌شود.

از جمله مزایای مهم آموزش مبتنی بر رایانه، استاندارد بودن آموزش، تنظیم سرعت یادگیری توسط خود دانشجو و وابسته نبودن به زمان یا مکان خاص است.

آموزش مبتنی بر وب

هرگونه برنامه هدفمند مبتنی بر فناوری وب برای آموزش انسان‌هاست که به وسیله‌ی آن بتوان هر چیزی مورد علاقه را در هر جا و هر زمان آموخت.

آموزش مبتنی بر وب محل تلاقی آموزش ازراه دور، آموزش مبتنی بر رایانه و فناوری‌های اینترنت است. از سال 1998 که نمایش صفحات وب توسعه یافت، این نوع آموزش پیشرفت کرد. از جمله خصوصیات این آموزش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مدیریت یادگیری توسط فرد و با سرعت دلخواه خود اوست (آموزش فرد‌محور)

2. به صورت بر‌خط[4] در شبکه‌های داخلی یا اینترنت قابل استفاده است.

3. چند‌رسانه‌ای است.

4. با پیشرفت‌های به دست آمده در فناوری رایانه فرصت‌های یادگیری زیادی را برای افراد فراهم می‌آورد.

نحوه‌ی طراحی دوره آموزشی و چگونگی تعامل رابط کاربر با کاربر، عامل اصلی موفقیت این نوع یادگیری است. مزایای آموزش مبتنی بر وب را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

   دسترسی جهانی

   برنامه‌های متعدد و حق انتخاب

   اطلاعات ارزشمند

   تشریک مساعی برای اطلاعات

   مشارکت و تعامل

   توجه به دانشجویان (دانشجو محوری)

   به موقع بودن

   یادگیری با سرعت دلخواه

   صرفه‌جویی در هزینه‌ها

   اندازه‌گیری بهتر کار انجام شده

   یادگیری فناوری‌های جدید

   پویایی مطالب دوره‌ی آموزشی

سیر پیدایش و تحول آموزش مجازی

تاریخ تفکر آموزش ازراه‌دور را باید در اواسط قرن بیستم جستجو کرد.ایده‌ی آموزش غیر‌حضوری که پیشینه تاریخی آموزش‌ اینترنتی یا دانشگاه آزاد[5]که از سوی کشور انگلیس مطرح گردید، مربوط می‌شود. براساس این طرح، متقاضیان با استفاده از برنامه‌های تلویزیونی، آموزش‌های علمی لازم را می‌گذرانند وسپس مدرک دریافت می‌کردند. هم‌چنین با ابداع مفهوم «کلینیک آزاد» در ایالات متحده آمریکا (در دهه‌ی 1960) و با راه‌اندازی کارگاه مشورتی وکرسی‌های آموزشی در داخل این کشور، گام عملی بزرگ‌تری در این زمینه برداشته شد. دردهه هفتاد میلادی با توجه به دسترسی گسترده وعمومی به کامپیوتر در امریکا، تدریس غیرحضوری بااستفاده ازشیوه‌ای تحت عنوان (modem bulletin board) رایج شد وبرای اولین‌بار، ارائه واحدهای‌ درسی به صورت (on line) در اوایل دهه1980 توسط یکی از بنیانگذاران دانشگاه مجازی در ایالات متحده آمریکا ابداع گردید. درسال 1988 برای اولین‌بار یک برنامه نرم‌افزاری قدرتمند که بیانگر تحول انقلابی در سیستم الکترونیکی بود، تحت عنوان [استاد دیجیتالی[6]] که یکی از موارد استفاده‌ی اولیه از کامپیوتر تلفنی در امور آموزشی را پیشنهاد می‌کرد، در امریکا مورد استفاده قرار گرفت. از آن زمان تاکنون، دانشگاه مجازی تحولات زیادی را پشت‌سر گذاشته است؛ از جمله در سال 1995 مراکز علمی‌-آموزشی امریکا با ایجاد تغییراتی در این سیستم و تقویت آن، به امکان گسترش شیوه‌ی آموزش‌الکترونیکی به سراسر دنیا دست یافته‌اند. اگر چه در ابتدای کار افکار عمومی، کمپ‌ها و وب‌سایت‌های جهانی، از جمله سایت‌های مربوط به آموزش‌مجازی را هوس‌زودگذر[7] تلقی می‌کردند، اما امروزه شاهد ایجاد صدها سایت آموزشی با قابلیت ارائه بیش از 5000 عنوان درسی کم هزینه بر روی اینترنت جهانی هستیم که موضوعات بسیار گسترده ومتفاوت علمی را تحت پوشش خود داده‌‌اند. طبق یک برآورد بیش از یک میلیارد نفر در سراسر دنیا به اینترنت دسترسی داشته و به آن ملحق شده‌اند و یک میلیون نفر از آن‌ها به سیستم آموزش‌الکترونیکی دانشگاه‌های معتبر دنیا پیوسته و از این طریق به ادامه‌ تحصیل پرداخته‌اند؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که در سطح بین‌المللی وبا استفاده از تکنولوژی مدرن ارتباطات یک مجمع جهانی یادگیری ایجاد شده است که نه تنها مراکز مختلف علمی بلکه استادان وحتی دانشجویان رشته‌های مختلف علمی را با یکدیگر آشنا می‌کند وتوان علمی_‌آموزشی آنان را به بدون محدویت زمانی ومکانی مورد استفاده‌ی مشترک قرار می‌دهد. بی‌تردید در آینده‌ی نزدیک آموزش غیرحضوری بیشترین فضا را در اینترنت اشغال خواهد کرد.

مدل‌های مختلف یادگیری‌الکترونیکی   

تأثیر چشمگیرفناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی بر جریان یادگیری و به دنبال آن پیدایش یادگیری‌الکترونیکی، سبب شد تامدل‌های جدیدی در عرصه یادگیری پدید آید. این مدل‌ها به این ترتیب ذکر شده‌اند:

خودیادگیری[8]:

 دراین نوع یادگیری، محیط آموزشی شامل یک رایانه ونرم‌افزارهای آموزشی ا‌ست. نرم‌افزارآموزشی می‌تواند پیوسته[9] یا نا‌پیوسته[10] یا ترکیبی از این دو حالت باشد. در حالت ناپیوسته، نرم‌افزارآموزشی از طریق لوح‌های فشرده فراهم می‌شود ودربرگیرنده موادآموزشی‌ست. در حالت پیوسته، رایانه یادگیرنده باید به شبکه‌ای که حاوی مواد آموزشی ا‌ست، متصل باشد. در حالت ترکیبی، از حالت‌های پیوسته و نا‌پیوسته، لوح‌فشرده در دسترس و قابل اتصال به یک خدمتگر[11] وب نیز است. انتقال مواد آموزشی می‌تواند از روی لوح‌فشرده یا خدمتگر، بارگذاری[12] شود. فراگیر به‌تنهایی می‌آموزد وآزمون نیز به صورت خودکار است. پاسخ‌های‌ اشتباه از سوی نظام، اعلام می‌شوند.

یادگیری از راه دور[13]:

 در این روش، یک مربی از راه‌دور، یک یا چند فراگیر را هدایت و در صورت درخواست فراگیران از آنها حمایت می‌نماید. تفاوت این مدل با خودیادگیری، حضور یک مربی ا‌ست که البته این مربی، خود نیز به آموزش نیازمند است و باید مهارت‌های لازم برای برقراری ارتباط با فراگیران را داشته باشد. ارتباطات در این نوع یادگیری، به صورت هم‌زمان است والبته می‌تواند به صورت غیر هم‌زمان واز طریق پست‌الکترونیکی نیز انجام شود.

کلاس مجازی[14]:

 در این حالت، یک مربی به همراه چند فراگیر از طریق ابزارهای ارتباطی در مکان‌های متفاوت با هم در ارتباطند. این نوع یادگیری ویژگی‌هایی بدین قرار دارد:

مکان‌ها از طریق ابزارهای ارتباطی به هم متصل می‌شوند و مربی با فراگیران گفتگو می‌کند، مدیریت تعاملات فراگیران را عهده‌دار است، مواد آموزشی را برمی‌گزیند و به فراگیران معرفی می‌کند. این امر مستلزم دسترسی به منابع آموزشی است.

یادگیری گروهی[15]:

مشابه کلاس مجازی است، با این تفاوت که کل جریان یادگیری را فرد خاصی اداره نمی‌کند. فراگیران متعددی به صورت هم‌زمان از مکان‌های مختلف با یکدیگر در ارتباط هستند و به تبادل اطلا‌عات و دانش می‌پردازند. هر فراگیر می‌تواند با افراد دیگر در تعامل باشد.

دیدگاه‌های مختلف درباره‌ی یادگیری‌الکترونیکی  

تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی بر یادگیری و ظهور شیوه‌های تازه در عرصه یادگیری و ویژه پیدایش یادگیری‌الکترونیکی، واکنش‌های مختلفی را از سوی اندیشمندان و متخصصان علوم، به همراه داشته است. برخی افراد با به کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در یادگیری مخالفت می‌کنند و برعکس، برخی دیگر، موافقت خود را با نوآوری وتحول در یادگیری‌الکترونیکی و به طورکلی به کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی دریادگیری، چیست.

دیدگاه‌مخالفان یادگیری‌الکترونیکی

بسیاری عقیده دارندکه فناوری‌های اطلاعاتی وارتباطی، آموزش حقیقی را نشان نمی‌دهند، چون تعامل حیاتی و خودجوش میان یاددهنده وفراگیران ونیز میان خود فراگیران فراهم نیست. کاگنر بر این عقیده است که فراهم کردن رایانه و فضای لازم برای نگهداری آن، هزینه‌ای فراوان دارد. بسیاری از سازمان‌ها و افراد قادر به تدارک رایانه وملزومات آن نیستند. باید در نظر داشت که یادگیری فعال، توسط فراگیرصورت می‌گیرد و نه توسط رسانه بدین معنا که فراگیر، خود باید درصدد تأمین نیازهای اطلاعاتی خودباشد، بداند که به چه اطلاعاتی نیازمند است و به صورت فعال در یادگیری افراد نیست. رسانه، فقط یک وسیله برای یادگیری آسان‌تر و سریع‌تر فراگیران است.

کلارک اظهار می‌دارد که یادگیری موفقیت‌آمیز به روش تدریس متکی‌ست و رسانه، جایگزینی دائم برای آن نخواهد بود. رایانه فقط یک ابزار است. یادگیری صرفأ به این دلیل که فراگیر مقابل رایانه می‌نشیند رخ نمی‌دهد؛ بلکه هنگامی که او به طور هوشمندانه خود را درگیر مشکلش می‌کند وپاسخش را درمی‌یابد به وقوع می‌پیوندد. فناوری، اهمیتی ندارد؛ آنچه مهم است درگیر شدن در جریان یادگیری ا‌ست.

فراگیران بدون رایانه هم می‌توانند یاد بگیرند و با کمک آموزش دهنده به حل مشکل خود بپردازند. یادگیری از لمس کلیدهای رایانه حاصل نمی‌شوند، بلکه با تصمیم‌گیری فعال دراین زمینه که چه منابعی برای یادگیری باید انتخاب شوند و چه موقع و چگونه به‌کار روند و نیز مشارکت در‌یادگیری به دست می‌آید.

عده‌ای بر این باور هستند که یادگیری‌الکترونیکی، تعهد آموزش را نسبت به اهداف انسانی، باطل می‌کند. افزون براین، در این نوع یادگیری، ماهیت هیجانی تجربه یادگیری به کمترین میزان می‌رسد. برخی مثل ثرندایک، یک کلاس واقعی با نظم و ترتیب را با هدف‌هایی که به روشنی تعریف شده باشند ترجیح می‌دهند. پیاژه عقیده داشت که یادگیری افراد به دلیل تفاوت ساخت ذهنی آن‌ها متفاوت است و مواد آموزشی جذاب، سبب بروز یادگیری نمی‌شوند.  

کیگان بر فردی ‌بودن یادگیری‌الکترونیکی اشاره می‌کند و آن را از معایب این نوع یادگیری‌ می‌شمرد. وی معتقد است که در یادگیری به صورت الکترونیکی، یاددهنده از فراگیر، جدا می‌شود و تعامل مستقیم میان این دو از بین می‌رود.

انتقال یادگیری به محیط الکترونیکی، تغییر نگرش در رفتار فراگیران را طلب می‌کند. آنها باید مهارت‌های استفاده از رایانه را بیاموزند و در استفاده از آن هراس، نداشته باشند.

عدم پذیرش فرهنگی به دلیل تفاوت ارزش‌ها، اندیشه‌ها، رفتار و درک هر یک از اعضای جامعه؛ وابستگی بیشتر به رایانه‌ها؛ دور شدن از روابط انسانی؛ کاهش تعاملات ‌فرهنگی و اجتماعی؛ و به کار نرفتن برخی ساز وکارهای ارتباطی مثل ارتباطات رودررو از عوامل مختلف با یادگیری‌الکترونیکی هستند. حتی برخی افراد، مسائل سیاسی ومذهبی را دلیل مخالفت خود با این نوع یادگیری عنوان می‌کنند واظهار می‌دارند که ماهیت این مسائل به گونه‌ای است که تأثیر عمیقی بر کار، زندگی و یادگیری افراد می‌گذارد و علت آن را تفاوت اندیشه‌ها و عقاید در دو حیطه‌ی سیاسی و مذهبی ذکر می‌کنند.

کمپر، غلبه زبان انگلیسی بر دیگر زبان‌ها را در یادگیری‌الکترونیکی دلیل مخالفت خود با این نوع یادگیری ذکر می‌کند. وی معتقد است که زبان هر ملت، یک ابزار فرهنگی ا‌ست و باید مورد توجه قرار بگیرد. غالب بودن زبان انگلیسی برای کشورهای غیر انگلیسی زبان، از لحاظ مشارکت در یادگیری و برقراری ارتباط، مشکل ایجاد می‌کند.

برای بسیاری از فراگیران، حضور در یک آموزشگاه فرصتی برای اجتماعی شدن است. در طول زمان، پیشرفتی که از طریق ایجاد روابط با فراگیران دیگر ومربی پدید می‌آید اهمیت دارد. یادگیری از طریق پست‌الکتریکی، تالارهای گفتگو وسایر تعامل‌های رایانه‌ای برای آماده‌سازی فراگیران برای ورود به دنیای واقعی، کافی نیست. برخی والدین، به دلیل نگرانی‌هایی درباره استفاده از موادمخدر، مورد زورگویی قرارگرفتن، خشونت و نظایر آنها، آموزش به صورت الکترونیکی و مجازی را ترجیح می‌دهند؛ اما از سوی دیگر، خطر متخلفان اینترنتی هم وجود دارد و نظارت بر فراگیران را برای دسترسی نداشتن به پایگاه‌های نامناسب طلب می‌کند. رایانه، می‌تواند اشتباه فراگیران را مخفی کند. فراگیر قادر است که در شبکه اینترنت، پرسش را از فرد دیگری بپرسد، پاسخ را به دست آورد، در یارانه خود ذخیره کند و سپس آن پاسخ را به آموزش‌دهنده ارائه نماید.

نظر برخی افراد این است که در یک کلاس سنتی، معلم با چهره‌های افرادمواجه است. عده‌ای از افراد با علاقه و دقت به درس گوش می‌دهند یا یادداشت برمی‌دارند و عده‌ای هم کسل، خسته و بی‌علاقه می‌نمایند. در این حالت، معلم در می‌یابد که چه افرادی واقعاً به اطلاعات نیازمندند و بیشتر به آنها توجه دارد؛ اما در این کلاس مجازی، گواه بصری وجود ندارد و یک مربی یا معلم با چهره‌های افراد روبرو نیست تا دریابد چه کسی در حال فراگیری ا‌ست و چه‌کسی نیست.

دیدگاه موافقان یادگیری‌الکترونیکی

برخلاف مخالفت‌های متعدد با یادگیری‌الکترونیکی، دیدگاه عده‌ای در مورد این یادگیری، معتدل است و آنان با خوش‌بینی به یادگیری‌الکترونیکی می‌نگرد. این گروه بر این باورند که با به کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی مثل اینترنت، فراگیر پشت یک یارانه می‌نشیند و به کمک صفحه کلید رایانه با معلم یا منبع اطلاعاتی که کیلومتر‌ها دور‌تر است به تعامل می‌پردازد. در این نوع یادگیری، فرد فرصت دارد تا مطالب درسی یا صحبت‌های معلم را مرور کند، به انجام تکالیف‌ و تمرین‌ها بپردازد و با معلم و سایر فراگیران از طریق تالارهای گفتگو کنش متقابل داشته باشد.

در یادگیری‌الکترونیکی، در زمان آموزش صرفه‌جویی می‌شود و مشکل اضطراب ناشی از تعامل رودرروی فراگیر با مربی و سایر فراگیران به کمترین میزان می‌رسد.

 کانتومی، چلاریو و پورتا مزایای یادگیری‌الکترونیکی را چنین بر می‌شمرند:

   برای برقراری ارتباط کلاسی، زمان زیادی صرف نخواهد شد.

   فراگیر می‌تواند هر زمان که لازم است به یادگیری بپردازد.

   فراگیر می‌تواند از مکان شخصی خود مثل اداره، خانه ونظایرآن به یادگیری بپردازد.

   این امکان وجود دارد که فراگیر، هم‌زمان با انجام دادن کار خود به یادگیری نیز بپردازد.

   برای سازمان آموزشی هزینه کمتری نسبت به برنامه‌های سنتی صرف می‌شود.

   آموزش در یادگیری‌الکترونیکی، جذاب‌تر وانعطاف‌پذیرتر است.

   تعامل فراگیران با یکدیگر بیشتر است.

   این نوع یادگیری می‌تواند برای فراگیران خاصی که مشکل زبان یا معلولیت دارند یا کم‌رو هستند مؤثر باشد.

نظر ورکی این است که یادگیری‌الکترونیکی، قابلیت گسترش و پژوهش از سوی افراد جامعه را دارد. وی بیان می‌کند به واسطه گسترش یادگیری‌الکترونیکی، افراد در هر گوشه از جهان، فرصت‌هایی را برای کسب دانش به دست می‌آورند. ورکی، خودیادگیری، حضور در گروه‌های بحث، امکان اظهارنظر به صورت گسترده از سوی افراد و یادگیری مشارکتی را از مزایای یادگیری‌الکترونیکی می‌داند و به آینده این نوع یادگیری خوش‌بین است. او به طور آزمایشی به آموزش الکترونیکی 109 فراگیر از 18 کشور جهان پرداخت. با اینکه در این کار، بیشتر مشارکت‌کنندگان از کشورهای در حال توسعه‌یافته بودند، ولی کشورهای در حال توسعه هم نظیر لبنان، امارات متحده‌عربی، سنگاپور و ایران حضوری فعال و چشمگیر داشتنند، به گونه‌ای که تعداد22 فراگیر، سهم کشورهای در حال توسعه بود و این مسئله نشان می‌دهد که علی‌رغم وجود شکاف رقومی میان این کشورها و کشورهای توسعه‌یافته، تمایل به مشارکت در یادگیری و حضور در عرصه بین‌المللی، قابل توجه است. این نوع یادگیری، مستلزم آموختن مهارت‌های ویژه‌ای‌ست، همچنین باید پاسخدهی سریع و یادگیری فعال به وسیله منابع آموزشی را دربر داشته باشد. یادگیرنده با لمس یک دکمه، درخواست کمک می‌کند و بی‌درنگ به او بازخوردی می‌رسد. اصول یادگیری اسکینر هم که پیش از این ذکر شد، بر همین اساس است. آموزش مبتنی بر رایانه، از طریق تدارک بازخورد فوری، توجه شخصی و نمایش‌های دیداری جذاب، فرد را به یادگیری برمی‌انگیزاند.

این نوع آموزش، فردمحور است؛ چون فرد را وادار می‌کند تا به طور مستقیم در جریان یادگیری مشارکت داشته باشد. فردگرایی، انعطاف‌پذیری و استفاده از ابزارپیشرفته برای یادگیری که زمینه‌ای برای خودآموزی سازمان‌یافته هستند، از مزایای یادگیری‌الکترونیکی، عنوان شده‌اند.

فردمحور بودن یادگیری‌الکترونیکی، این امکان را برای فراگیران فراهم می‌سازد که خودشان، دوره‌های آموزشی را سریع‌تر طی کنند. در این نوع یادگیری، ترکیبی از متن، صدا و تصویر وجود دارد و امکان خلاقیت و نوآوری به لحاظ آموزشی در آن فراوان است.

برخی منابع بر این نکته تأکید دارند که یادگیری‌الکترونیکی از لحاظ اقتصادی به صرفه است و سبب کاهش هزینه‌هایی چون حقوق مربی، رفت وآمد و اسکان فراگیران، تهیه محلی برای کلاس و نظایر آن می‌شود. با گذر از عصر صنعتی و ورود به عصر اطلاعات، اعضای جامعه اطلاعاتی برای پیشرفت در کار خود را روزآمد کنند و با دیدگاه انتقادی بیندیشند.

یوردان و وگن در مقاله خود بیان می‌کنند که با روش‌های آموزشی سنتی، نهادها پول بیشتری برای جابه‌جایی و اسکان فراگیران صرف می‌کنند. یادگیری‌الکترونیکی دارای این قابلیت است که هزینه‌های مذکور را به نحو چشمگیر و عمده‌ای کاهش دهد و این امر می‌تواند از دلایل گسترش این نوع یادگیری باشد. در دوره‌ای که اقتصاد بر مبنای اطلاعات و دانش است، نباید میان دانسته‌های افراد و تحولات گسترده‌ای که در جهان دانش به وقوع می‌پیوندد، شکافی وجود داشته باشد. با استفاده از شیوه یادگیری‌الکترونیکی، امکان آموزش برای افراد، بیش از پیش فراهم شده است و افراد در هر سطحی از سواد که باشند و در هر مکانی که قرار داشته باشند، می‌توانند از این نوع آموزش استفاده ببرند. در دنیای رقابتی و تجاری امروز،همه چیز به دانش و کاربرد فناوری اطلاعات بستگی دارد.

اقتصاد مبتنی بر دانش و افزایش پیچیدگی و سرعت در محیط و تحولات فناورانه، سبب افزایش تقاضا برای یادگیری‌الکترونیکی شده است. دانش رقمی، زمان و هزینه به دست آوردن اطلاعات را کاهش می‌دهد و امکان تصمیم‌گیری مناسب و آنی را برای افراد درمحیط‌های تجاری و اقتصادی فراهم میکند. پیدایش مدل‌های جدید یادگیری، سبب انعطاف‌پذیری در کسب دانش شده است.

بسیاری از سازمان‌ها مدعی هستند که به واسطه اجرای راهبردهای یادگیری‌الکترونیکی، میلیون‌ها دلار در هزینه‌ها صرفه‌جویی کرده اند؛ چرا که آموزش بر مبنای وب، سبب کاهش رفت وآمدهای درون شهری و برون شهری شده و آنها بر کیفیت یادگیری‌الکترونیکی تمرکز کرده‌اند.

برخی مقالات هم به تحول درنقش معلم یا مربی در محیط یادگیری‌الکترونیکی، اشاره کردند. واگنر و ردی عنوان داشته‌اند که فناوری، جایگزین مربی یا معلم یا استاد نخواهدشد؛

 اما سبب افزایش مشارکت میان گروه‌های مختلف افراد می شود. قبلاً کار مربیان، برنامه‌ریزی دروس، انتخاب و تهیه مواد و نیز آموزش به افراد بود که همه این موارد در محدوده کلاس و طبق قواعد خاص حاکم بر آن، صورت می‌پذیرفت. ظهور و گسترش فناوری‌های نوین اطلاعاتی و تأثیر آنها بر یادگیری، مشارکت دهد،مهارت استفاده از فناوری را به افراد آموزش دهد و هدایت‌کننده آموزش و بحث‌ها در محیط یادگیری‌الکترونیکی باشد.

لئونارد، عقیده دارد که مربی در نقش جدید، تسهیل کننده، ناظر و راهنمای جریان یادگیری ا‌ست. نظر واینشتاین هم این است که یک مربی در محیط یادگیری‌الکترونیکی، باید به فراگیران انگیزه بدهد، فرصت باز خورد نظرات را برای فراگیران فراهم سازد، گروه فراگیران را به خوبی هدایت نماید و همه افراد را در یادگیری مشارکت دهد.

در محیط یادگیری‌الکترونیکی، لازم است که مربیان و فراگیران به مواد‌آموزشی دسترسی داشته باشند و از طریق ان مواد به یادگیری بپردازند. بنابراین مکانی لازم است تا در آن، منابع آموزشی تهیه، سازماندهی و ذخیره شود تا برای افراد قابل دسترسی و استفاده باشد. به ترتیبی که فراگیران با نظر مربی یا به تنهایی از منابع‌آموزشی موجود استفاده کنند.

آموزش سنتی و آموزش ازراه‌دور

دی جی کیگان مفاهیمی چند از آموز‌ش ‌ازراه‌دور را به صورتی عمیق مورد مطالعه قرار داده و نکاتی را در باره‌ی تفاوت‌های موجود میان این نوع آموزش وآموزش ازراه‌دور به شرح زیر ارائه می‌دهد:

1.      در آموزش معمولی یک معلم آموزش‌دهنده است. در حالی که آموزش ازراه‌دور توسط مؤسسه صورت می‌گیرد.

2.   هدف از پیوند میان منابع یادگیری و امر یادگیری در درون ساختمان سازمانی آموزش از راه‌دور نهفته است. در آموزش معمولی، چند موضوعی وجود دارد، در حالی که در نظام آموزش ازراه‌دور این امر دیده نمی‌شود.

3.   نظام آموزش ‌ازراه‌دور معنای جدیدی از مفهوم اتکاء به نفس را در دانشجوی بزرگسال ایجاد می‌کند و این شاگرد مس‍ئولیت زیادی در رابطه با شروع یادگیری ونیز ادامه آن دارد.

نتایج تحقیقاتی که آموزش ازراه‌دور را با آموزش چهره‌به‌چهره مقایسه کرده است نشان می‌دهد که اگر روش‌ها و فناوری‌هایی که در فرایند‌های آموزش استفاده می‌شوند مناسب باشند و هم‌چنین کنش متقابل بین دانشجویان برقرار باشد و بازخورد به‌موقع بین استاد ودانشجو وجود داشته باشد تدریس و مطالعه در یک فضای آموزشی ازراه‌دور می‌تواند به اندازه‌ی آموزش سنتی اثربخش باشد.

در این جدول می‌توان به صورت مختصر تفاوت آموزش سنتی c-learning (کلاسیک) وآموزش الکترونیکی ‍e-learning را مقایسه ومزایای آموزش الکترونیکی را مشاهده نمود.

جدول مقایسه

<><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><>

امکانات	سنتی	الکترونیکی
دسترسی به محیط آموزشی	محدود	نامحدود
کیفیت آموزش	متغییر	ثابت
اندازه‌گیری نتایج	مشکل	اتوماتیک
نگهداری اطلاعات	ظرفیت محدود	ظرفیت نامحدود
هزینه نسبی	بالا	پایین
منابع	کتاب ها و جزوات درسی	منابعonline ونامحدود
دسترسی به منابع	محدود	نامحدود
محیط آموزشی	گچ و تخته و کلاس	چندرسانه‌ای‌ها
مکان آموزشی	محدود به کلاس درس	محیط‌های مختلف و نامحدود
زمان‌های تلف شده	زیاد	کم
حضور فیزیکی استاد و دانشجو در کلاس	لازم	غیرلازم
وابستگی کلاس درس به زمان خاص	کاملاً وابسته	مستقل
کاغذبازی	نسبتاً زیاد	ندارد

کتابخانه‌ها و یادگیری

کتابخانه‌ها از زمانی که به وجود آمدند، دربردارنده‌ی آثار مکتوب مربوط به دانش بشری بوده‌اند.کتابخانه‌های اولیه الواح گلین، پاپیروس، پارشمن یا طومار‌های ساخته شده از پوست گوساله را نگهداری می‌کردند. به تدریج با اختراع چاپ و کاغذ، کتاب و مجلات در کتابخانه‌ها جایگزین شدند و هم‌اینک با تحولات روزافزون در جهان فناوری، منابع الکترونیکی جای منابع چاپی را می‌گیرند. کتابخانه‌ها در طول تاریخ، وسیله‌ای برای تسهیل جریان اطلاعات بوده اند و هدف آنها ارائه بهترین خدمات برای تأمین نیازهای اطلاعاتی مراجعان بوده است.

کتابخانه‌ها با آموزش و پژوهش، پیوندی ناگسستنی دارند. آنها مکانی برای انتقال دانش و اطلاعاتی خود را مطرح می کند، می‌تواند با کمک کتابداران و از طریق منابع موجود در کتابخانه، نیاز اطلاعاتی خود را برآورده سازد. کتابخانه که مجرای گسترده اطلاعات است، انتقال دهنده اطلاعات تولید شده به متقاضیان نیز هست و همچنین محیطی مناسب برای کسانی که قصد یادگیری دارند؛ چرا که کتابخانه، قلب جریان آموزش و پژوهش است. کتابخانه‌ها با تهیه منابع آموزشی، به مثابه یک پشتیبان مستحکم در عرصه یادگیری عمل می‌کنند. بار بزرگ تربیت نیروی انسانی بر عهده کتابخانه‌ها است و کتابخانه‌ها نقشی فعال و مهم برای گسترش دانش در جامعه‌ای که به آنها خدمت‌رسانی می‌کنند ایفا می‌نمایند.

پیدایش کتابخانه‌های مجازی

پیشرفت سریع فناوری‌های اطلاعاتی وارتباطی، تأثیر فراوانی بر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی گذاشت و موجب پیدایش تحولات عظیم در آنها شد. کتابخانه‌هاکه همواره در مراحل مختلف، سعی داشته‌اند با پیشرفت‌‌های موجود گام بردارند، این بار پذیرای تغییرات وتحولات فناورانه شدند. به این ترتیب، فرصتی فراهم شد تا اطلاعات بر روی رایانه‌ها و دیگر ابزارهای فناورانه نوین، ذخیره شوند و کاربران بتوانند از محل کار یا منزل خود از طریق به کارگیری فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، به منابع موجود در کتابخانه‌ها دسترسی داشته باشند. کتابخانه‌ها به تدارک منابع آموزشی می‌پرداختند، این بار در فضای مجازی و تحت تأثیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، به خدمت رسانی مشغول شدند. بنابراین، شکل تازه‌ای از کتابخانه‌ها پدید آمد که کتابخانه‌مجازی[16] نام گرفت.

کتابخانه‌های مجازی با ظهور فناوری‌های جدید وپیدایش وب جهان‌گستر به وجود آمدند. اینترنت، عامل مؤثر توسعه کتابخانه‌های مجازی بوده است. کتابخانه مجازی، در واقع، یک کتابخانه در فضای اینترنت است که در آن، منابع به صورت پیوسته قابل دسترسی هستند. این کتابخانه‌ها مجموعه‌هایی سازمان یافته از اطلاعات رقمی دارند.

این مجموعه‌ها برای حمایت از نیازهای اطلاعاتی افراد جامعه، طراحی و ساخته می‌شوند. کتابخانه‌های مجازی، امکان دستیابی به فهرست‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی را فر اهم می‌سازند و پژوهشگران را به سوی منابع مورد نیازشان، در هر زمان و مکان، رهنمون می‌شوند. در حقیقت یک کتابخانه مجازی، در برگیرنده مجموعه‌ای از مدارک الکترونیکی است که روش‌های استاندارد کتابخانه از سفارش تا ذخیره و بازیابی را رعایت می‌کند.

در برخی منابع، محتوای کتابخانه‌های مجازی به این ترتیب نامبرده شده است:

   دستیابی به پایگاه‌های اطلاعاتی

   دستیابی به فهرست‌های کتابخانه‌های الکترونیکی

   دستیابی به منابع تمام متن

   دستیابی به مجلات الکترونیکی

   دستیابی به وب سایت‌های مرتبط

اگر در گذشته افراد ناچار بودند که برای استفاده از منابع کتابخانه‌، با صرف هزینه‌‌ای زیاد، مسافتی را طی کنند و حتماً به کتابخانه بروند، امروز به یاری فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی و وجود کتابخانه‌های مجازی، نیازی به حضور فیزیکی در کتابخانه‌ها نیست و افراد می‌توانند در هر زمان و مکان و سریع‌تر از گذشته به دایره‌المعارف‌ها، نمایه‌ها، کتاب‌شناسی‌ها، پایگاه‌های اطلاعاتی و سایر منابع ‌الکترونیکی موجود در کتابخانه مجازی دسترسی پیدا کنند و از آنها استفاده نمایند. این امر به معنای هدر نرفتن زمان و کاهش چشم‌گیر هزینه رفت و آمد افراد است.

کتابخانه‌های مجازی ویادگیری الکترونیکی

مربیان، فراگیران وطراحان آموزشی باید قادر باشند تا به سهولت وسرعت به منابع آموزشی مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند.اگر بنا باشد که آموزش الکترونیکی وجود داشته باشد، باید کتابخانه‌ای هم موجود باشد تا افراد بتوانند برای مطالعات خود از آن استفاده نمایند. زمانی که یک کتابخانه به صورت فرامتن، منابع آموزشی را در دسترس فراگیران قرار دهد، آنها می‌توانند نیازهای آموزشی خود را برآورده سازند. برای مثال، فراگیران می‌توانند از پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در یک کتابخانه‌های مجازی، برای کارهای پژوهشی، نگارش مقاله یا فراگیری دانش استفاده کنند. کتابخانه‌های مجازی، در فرایند یادگیری‌الکترونیکی، نقش پشتیبان را ایفا می‌کنند و به تهیه منابع وموادآموزشی برای فراگیران می‌پردازند. به واسطه به کارگیری فناوری‌های پیشرفته، منابع‌اطلاعاتی موجود در کتابخانه‌های مجازی، سریع‌تر از کتابخانه‌های فیزیکی قابل جستجو و بازاریابی هستند. کتابخانه‌های مجازی باید به گونه‌ای خدمات خود را طراحی نمایند که توانایی برآورده کردن نیازهای آموزشی فراگیران را داشته باشند. کتابخانه‌های مجازی، موانع فیزیکی میان کاربران و منابع اطلاعاتی را از میان می‌برند و با ترکیب صدا، متن و تصویرفرصتی را برای آموزش‌الکترونیکی افراد فراهم می‌سازند. نئومان بیان می‌کند که کتابخانه‌های مجازی، محیطی را فراهم می سازند که مهارت‌های تفکر در سطح عالی، حل مسئله و تصمیم‌گیری نتیجه آن هستند.

در یک کتابخانه‌های مجازی، از کتابداران انتظار نمی‌رود که فقط به انتخاب سازماندهی، امانت و خدمات مرجع به شکل سنتی آن بپردازند. آنها باید نقش‌های گوناگونی را همچون تسهیل کننده بازیابی اطلاعات، واسط جستجوی اطلاعات، گردآورنده اطلاعات، پردازش‌گر اطلاعات و دانش و نظیر آنهارا عهده‌دار باشند.

آن‌ها با آگاهی از نیازهای اطلاعاتی فراگیران و رفتارهای اطلاع‌یابی آنها و نیز سازماندهی دانش، می‌توانند به آنها در امر آموزش کمک کنند. کتابداران باید از خط‌مشی‌ها و فعالیت‌های آموزشی آگاهی داشته باشند و جایگاه خود را در این فرایند مشخص کنند. کتابداران با سازماندهی منابع و فراهم کردن امکان دسترسی کاربران به آن‌ها موجب صرفه‌جویی در وقت آن‌ها و کاهش هزینه تهیه منابع توسط کاربران می‌شوند.

فرایند دستیابی به منابع‌اطلاعاتی در کتابخانه‌های مجازی را طبق برخی منابع می‌توان چنین بیان کرد: 

1.      فراگیر پس از دسترسی به سایت کتابخانه‌های مجازی، درخواست خود را مطرح می‌کند.

2.   در این مرحله، از نمایه‌های موضوعی منابع موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی کتابخانه برای جستجواستفاده می‌شود. در صورتی که منبع مورد نظر پیدا شد، از طریق ارسال یک پیام، فراگیر ارسال می‌شود.

3.   اگر منبع مورد نظر در پایگاه‌های کتابخانه موجود نباشد، سعی می‌شود دیگر منابع‌اطلاعاتی به ویژه کتابخانه‌هایی که با آنها تفاهم‌نامه اشتراک منابع برقرار است، استفاده شود.

4.   در این مرحله، فهرستی از منابع به همراه مدت زمان تخمینی برای بارگذاری آن‌ها برای فراگیر ارسال می‌شود. فراگیر می‌تواند منابع مورد نیاز خود را بارگذاری نماید.

5.      در پایان عمل بارگذاری، پیغامی مبنی بر به پایان رسیدن جریان انتقال اطلاعات به فراگیر ارسال می‌شود.

در زیر، نمونه‌ای از نقش کتابخانه‌های مجازی در فرایند یادگیری‌الکترونیکی ذکرمی‌شود. کتابخانه مجازی دانشگاه گواتمالا امکاناتی را فراهم کرده است که فراگیران خارج از محیط دانشگاه هم بتوانند به فراگیری دانش بپردازند. مواد درسی، سخنرانی‌ها و فیلم‌های مستند به صورت پیوسته از طریق کتابخانه، برای فراگیران قابل دسترسی هستند. در این روش از نرم‌افزار ریل پلیر[17]، استفاده می‌شود. فرد می‌تواند یک سخنرانی یا توضیح مطالب درسی را به سرعت رد کند، یا بازگردد و بخشی را که درک نکرده مجدداً مرورکند یا اینکه بخشی از اطلاعات مورد نظر را برای استفاده بعدی روی رایانه خود ذخیره کند. علاوه بر این، امکان در اختیار گذاشتن فیلم همایش‌ها یا کارگاه‌های آموزشی برای فراگیرانی که در این همایش‌ها حضور نداشته‌اند، از طریق کتابخانه مجازی دانشگاه، امکان‌پذیر است؛ حتی متن سخنرانی‌ها قابل رؤیت است و این امکان نیز وجود دارد که فراگیران در مورد مطالب، به تبادل‌نظر و اطلاعات بپردازند و معلم یا استاد هم می‌تواند به هدایت بحث آنها بپردازد. تا اواسط سال 2004، 80 درصد از منابع به صورت رقومی، از نوع تصویر، فهرست مندرجات، متن کامل و اطلاعات کتاب‌شناختی توسط کتابخانه مجازی دانشگاه گواتمالا تهیه شده بود. به این ترتیب، دانشجویان می‌توانند برای مرور مجدد بخشی از درس که دشوارتر بوده است، از منابع موجود در کتابخانه مجازی دانشگاه استفاده نمایند. به این ترتیب، کتابخانه‌های مجازی در چرخه یادگیری‌الکترونیکی، نقش تأمین کننده منابع آموزشی برای فراگیران را دارند و در واقع، هم‌چنان یکی از پایه‌های اساسی آموزش و پژوهش در جامعه اطلاعاتی هستند. آن‌ها با انتخاب و سازماندهی منابع اطلاعاتی و آموزشی، باعث می‌شوند که فراگیران در مواجه شدن با انبوه اطلاعات، دچار سردرگمی نشوند. آن‌ها علاوه بر فراهم آوردن منابع آموزشی مورد نظر فراگیران، به آن‌هاکمک می‌کنند تا این اطلاعات را به درستی و به موقع به کار ببرند.

مشکلات کتابخانه‌های مجازی

استفاده از کتابخانه‌های مجازی و منابع موجود در آن مشکلاتی نیز دارد. برای استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه‌های مجازی، وجود ارتباط اینترنتی لازم است. چنانچه این ارتباط وجود نداشته باشد، کتابخانه مجازی هم در دسترس نخواهد بود. هر چند استفاده از اینترنت، کم‌کم گسترده و همه‌گیر شده است، اما باید در نظر گرفت که هنوز کسان زیادی هستند که به اینترنت دسترسی ندارند. با این حال، اگر امکان دسترسی به اینترنت هم وجود داشته باشد، داشتن مهارت جستجوو بازاریابی اطلاعات به صورت مؤثر هم لازم است. بسیاری از فراگیران فاقد مهارت‌های لازم برای جستجوی اطلاعات مورد نظر خود هستند. در این جا نقش کتابداران کتابخانه‌های مجازی، شفاف می‌شود که در آن، با هدایت و مشاوره اطلاعاتی خود به فراگیران در به دست آوردن و استفاده از منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود، یاری می‌رسانند. گاهی دسترسی به منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های مجازی، موانع مالی مواجه می‌شود و باید در برابر دریافت اطلاعات مثلاً استفاده از برخی پایگاه‌های اطلاعاتی هزینه‌ای را پرداخت کرد مسئله دیگر امنیت اطلاعات موجود در کتابخانه‌های مجازی است حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود در تعریف سطوح دسترسی و تأمین امنیت این منابع از جمله مواردی است که باید آن‌ها را در نظر گرفت. با این وجود کتابخانه‌های مجازی توانایی برقراری ارتباط میان فراگیران و منابع اطلاعاتی و تسهیل یادگیری را چه به صورت رسمی وچه به صورت غیر رسمی دارند.

تاریخچه آموزش ازراه دور در ایران

اولین دانشگاه غیر­سنتی در ایران دانشگاه سپاهیان انقلاب بود. این دانشگاه به صورت مکاتبه­ای و برای ایجاد امکان تحصیل برای سپاهیان دانش به وجود آمد. سپس در سال 1350، دانشکده­ای در دانشگاه ابوریحان بیرونی برای ارائه آموزش ازراه­دور به طریق مکاتبه­ای شکل گرفت که مقدمات آن از سال 1348 فراهم آمده بود. بعداً تعداد دانشجویان و رشته­های تحصیلی این دانشکده افزایش یافت و به دو دانشگده «علوم انسانی واجتماعی» و «علوم» تفکیک شد. در سال 1355، واحد جدیدی در سازمان­­مرکزیاین دانشگاه شکل گرفت وبهنام کالج­های منطقه­ای معروف شد که شعبات جدیدی از دانشگاه را در مناطق مختلف کشور تاسیس واداره می­کرد. آموزش از راه دور، در دانشگاه ابوریحان بیرونی، تلفیق مجموعه­ای از ابزار آموزش حضوری وآموزش از راه دور بود وکتاب و مواد چاپی اساس آموزش مکاتبه­ای آن را تشکیل می­داد.

دانشگاه ابوریحان بیرونی در سال 1359 به کار خود خاتمه داد. از این دانشگاه در خلال سال­های 59-1350 در مجموع 1779 نفر در مقطع کاردانی و 1305 نفر در مقطع کارشناسی فارغ­التحصیل شدند. توفیق این دانشگاه در سال 1351 و نیز  پیدایی دانشگاه‌های آموزش از راه دور در سطح اروپا دست­اندرکاران امور آموزش عالی کشور را بر آن داشت تا در آذر ماه سال 1352 موسسه بزرگ‌تر و جامع­تری تأسیس کنند که بتواند آموزش از راه دور را در مقیاس وسیع‌تری عرضه کند. بدین‌سان، دانشگاه آزاد بنیان نهاده شد. البته از آغاز سال 1351، شورایی به نام "شورای دانشگاه آزاد ایران" تشکیل شده و برنامه‌ریزی­های مربوط به این دانشگاه را بر عهده گرفته بود. کمیته اجرایی منتخب شورا مبانی برنامه دانشگاه را در خرداد ماه 1352 تدوین کرد که در تیر ماه همان سال به تایید "شورای دانشگاه آزاد ایران" رسید.

دانشگاه آزاد ایران بنیانی نو و شیوه­ای نو پی افکند وعامل طرح وروشی تازه در آموزش عالی در ایران بود. این دانشگاه، پس از طی مراحل آماده سازی نظام آموزشی، نخستین دانشجویان خود را در بهمن ماه 1356 پذیرفت.

هدف­ها، نظام آموزشی، تعداد دانشجویان و روش کار این دانشگاه با دانشگاه­های سنتی تفاوت بسیار داشت. برنامه­های این دانشگاه برای ایجاد هماهنگی میان آموزش وتحولات سریع اجتماعی شکل گرفته بود. این دانشگاه دانشگاهی غیر سنتی بود که در آن مطالب می­­تواند در زمینه­های تخصصی، از طریق متن­های چاپی خودآموز، برنامه­های آموزشی رادیویی و تلویزیونی مربوط به هر درس، مجموعه‌های دیداری و شنیداری، آزمونهای خودسنج، مجموعه‌ها، تمرین و کاربرد دستگاههای سعی و بصری، آزمایش و مشاوره رودررو در مراکز آموزشی دانشگاه به دانشجو انتقال می‌یافت. دانشگاه آزاد ایران 400 عضو هیئت علمی تمام وقت برای 1381 دانشجو داشت در حالی که دانشکده‌های مکاتبه‌ای دانشگاه ابوریحان  تنها 56 عضو هیئت علمی برای 5000 دانشجو داشتند.

فعالیت این دانشگاه نیز در سال 1359 در آستانه‌ی انقلاب فرهنگی، متوقف شد. پس از آن، نظام آموزش از راه دور برای مدتی در ایران وجود نداشت؛ اما با افزایش متقاضیان ورود به دانشگاه در دهه 60 به میزان 10 درصد در سال، توجه دولت به توان بالقوه‌ی گشایش دانشگاه پیام نور معطوف شد.

دانشگاه پیام نور تنها مؤسسه‌ی آموزش عالی، با نظام آموزش از راه دور در ایران، به سال 1365، بر اساس مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفت و عملاً با پذیرش اولین گروه دانشجو در مهر ماه 1367 آغاز به کار کرد. در بدو تأسیس در 5 رشته و با پذیرش 5 هزار دانشجو فعالیت خود را آغاز کرد. تا آخر تیر ماه 80-79، آمار دانشجویان رسمی دانشگاه پیام نور 000/260 نفر بوده و ظرفیت دانشجو در سال جاری 50490 نفر است. نظام آموزش باز در ایران با اتکا بر همه‌ی عوامل زیر یا تعدادی از آنها شکل گرفت:

01 کتاب‌های خود آموز، کتاب‌های منتخب و جزوه‌های درسی

02 شرکت در کلاس‌های رفع اشکال فردی در مراکز دانشگاه (در جلسات محدود)

03 استفاده از رسانه‌های دیداری- شنیداری

04 شرکت در آزمایشگاه دوره‌های کارورزی، کارآموزی و مشارکت در سایر فعالیت‌های آموزش نظیر تهیه‌ی طرح و رساله ...

05 شرکت در سنجش و آزمون‌های درس‌هادر پایان هر نیمسال تحصیلی، به صورت متمرکز (سؤالات از بانک سؤال برای مراکز ارسال و آزمون به طور همزمان در تمام مراکز واقع در شهرهای مختلف برگزار می‌شود.)

دانشگاه پیام نور ابتدا با 28 مرکز فعالیت خود را آغاز کرد. این تعداد در سال تحصیلی80-79 به 129 مرکز و 56 واحد فعال رسید. این مراکز از نظر طبقه‌بندی استانی به 10 منطقه تقسیم شده است.

اولین دانشگاه رسمی الکترونیکی (مجازی) کشور توسط دانشگاه شیراز افتتاح شد و در سال 1382 عملأ شروع به پذیرش دانشجو کرد و در حال حاضر در چهار رشته کارشناسی ارشد تجارت الکترونیک- کارشناسی ناپیوسته کنترل و ابزار دقیق و کارشناسی ناپیوسته الکترونیک کاربردی و کارشناسی حقوق با حدود 800 دانشجو فعالیت می‌کند و اولین دانش آموختگان الکترونیکی کشور اسفند ماه 1385 از دانشگاه شیراز فارغ التحصیل شد.

چالش‌های پیش روی یادگیری الکترونیکی و پیشرفت آن در ایران

با توجه به ساختار، محتوا و روشهای ارائه یادگیری الکترونیکی چالش‌های آن را می‌توان در هشت دسته گردآورد:

01 نبود سیاست ملی یکپارچه در خصوص استفاده از فناوری اطلاعات در آموزش: نبود سیاست یکپارچه ملی در زمینه یادگیری‌الکترونیکی ناشی از نبود راهبری ملی در زمینه امر فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT ) در کشور است، چرا که هنوز مشخص نیست هدف ما از توسعه اطلاعاتی و ارتباطی، تعمیم عدالت اجتماعی و توسعه فرهنگی (تجربه آفریقای جنوبی)، توسعه اقتصادی (تجربه مالزی)، توسعه آموزشی (تجربه هند و بنگلادش) یا توسعه منابع انسانی (تجربه آمریکا و کانادا) جیست.

بدیهی است به دلیل مشخص نبودن سیاست ملی در امر ICT ، سیاست، هدف، مخاطبان و مقاطع یادگیری‌الکترونیکی نیز به دقت مشخص نشده باشند.

02 عدم سرمایه‌گذاری مناسب: علی رغم اهمیت آشکار و روز افزون امر یادگیری‌الکترونیکی ، همچنان سرمایه‌گذاری مناسبی در این بخش نسبت به آموزش‌های سنتی صورت نمی‌گیرد. مشکل دیگر در این زمینه وضعیت زیر ساخت‌های مخابراتی کشور است. در حالی که این امر در کشورهای توسعه یافته بیش از 2mb/s است. 

نبود وسایل و امکانات مورد نیاز یادگیری‌الکترونیکی یکی دیگر از مشکلات کشور در این زمینه است و به همین دلیل، کشور ایران در تقسیم‌بندی از نسل‌های یادگیری الکترونیکی در نسل دوم قرار دارد.

3. عدم توافق در خصوص مفهوم یادگیری‌الکترونیکی: به دلیل این که هیچ مرجع رسمی و علمی در کشور متصدی یادگیری‌الکترونیکی در کشور نیست، دستگاه‌های ارائه دهنده این آموزش‌ها تعاریف متعدد و در برخی اوقات خلاف یکدیگر از یادگیری الکترونیکی ارائه داده‌اند همچنین، در بسیاری از موارد مفاهیم یادگیری الکترونیکی با آموزش الکترونیکی، کتابخانه دیجیتال و کلاس مجازی به یک معنی به کار برده می‌شوند.

4. وجود مراکز متعدد تصمیم‌گیری: در حال حاضر، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، شورای عالی اطلاع رسانی، وزارت پست و تلگراف و تلفن، سازمان صدا و سیما و سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور خود را متولی امر یادگیری الکترونیکی می‌دانند و هر یک سیاست‌ها، خط‌مشی ها و دستورالعمل‌ها متواتی برای این آموزش‌ها به کار می گیرند.

5. وجود مراکز متعدد اجرا: موسسه آموزش از راه دور (در زمینه آموزش عمومی)، سازمان آموزش فنی و حرفه ای (در زمینه مهارت‌های رایانه‌ای) وبرخی از دانشگاه‌ها (در زمینه آموزش‌های ضمن خدمت) از جمله مراکز اجرای دوره‌های یادگیری‌الکترونیکی هستند که با توجه به هدف و رسالت متفاوتشان روش‌های متفاوتی در زمیته اجرای دوره‌ها پی‌گرفته‌اند.

6. سواد اطلاعاتی نازل: مهم­ترین شرط بهره­مندی از یادگیری الکترونیکی ­ بهره‌مندی از سواد اطلاعاتی است. این مفهوم که از سال­های پایانی دهه­ی 1990 به طور گسترده توسط یونسکو اشاعه یافت و جایگزین تعریف سابق سواد (مهارت­های سه­گانه­ی خواندن، نوشتن و حساب کردن) شد، متأسفانه هنوز جایگاه خود را در وزارت آموزش و پرورش و سازمان نهضت سوادآموزی نیافته است.

7.ضعف نظام پشتیبانی: از مسائل دیگری که در گسترش نیافتن یادگیری الکترونیکی نقش داشته، ضعف نظام پشتیبانی مورد نیاز این آموزش­ها بوده است که می­توان در این زمینه موارد زیر را بر شمرد:

- ضعف قانون رعایت مالکیت فکری؛

- نبود سیستم عامل فارسی؛

- نبود پشتیبانی کافی از خط فارسی در شبکه؛

- ضعف در ارائه آموزش‌های مناسب {استادان و فراگیران} برای آشنایی با مهارت‌های مورد نیاز یادگیری‌الکترونیکی .

8 . وجود نظام آموزشی سنتی: به دلیل سنتی بودن اهداف، ساختار، روش‌های ومحتوای آموزشی کشور، یادگیری‌الکترونیکی فرصت بروز مناسب وشایسته نیافته است. فرایند یاددهی- یادگیری سنتی بر مبنای آموزه‌های رفتاری و حداکثر شناختی شکل گرفته است که در آن معلم نقش غالب و مسلط در فرایند آموزش را دارد. در حالی که ضرورت یادگیری‌الکترونیکی شکل‌گیری رویکرد ساختن‌گرایی به فرایند یاددهی- یادگیری است که در آن هر فراگیر خود در ساخت دانش و معرفت نقش دارد.

پیشنهاد‌هایی برای توسعه یادگیری الکترونیکی در کشور

1. ایجاد زیر ساخت­های مورد نیاز: اولویت در این مرحله ایجاد مرکز توسعه ICT در سطوح ملی، استانی و منطقه­ای است. وظایف این مرکز ایجاد شبکه­ها و زیر ساخت­های ارتباطی مناسب در تمام سطوح کشور، تعمیم دسترسی همگان به شبکه و رایانه، ایجاد رشته­های مناسب با یادگیری­الکترونیکی، تعیین سیاست­ها،خط مشی و اهداف کلی توسعه ICT  در کشور و نظارت بر حسن اجرای فعالیت­ها است.

2. توسعه منابع انسانی: مهمترین ایجاد و استفاده از یادگیری­الکترونیکی وجود منابع انسانی با صلاحیت است. در این این قسمت بعد از پیش‌بینی نیروی انسانی ماهر مورد نیاز در تمام بخش­های یادگیری­الکترونیکی سفارش تربیت آن­ها به مراکز دانشگاهی داده می­شود.

3. تصویب سیاست­ها، برنامه ها و قوانین مورد نیاز: به دلیل نبود سیاست­ها و قوانین منظم، مرتبط و منسجم در زمینه یادگیری الکترونیکی، تصویب سیاست­ها، قوانین و برنامه­هایی در راستای موضوعات زیر می­تواند در گسترش یادگیری الکترونیکی راه­گشا باشد:

- برنامه تجهیز سخت­افزاری و نرم­افزاری مدارس، دانشگاه­ها و مناطق کشور

- تعیین سیاست­ها، خط­مشی­ها و اهداف یادگیری الکترونیکی

- تصویب قوانینی برای حمایت از تولیدات مرتبط با یادگیری‌الکترونیکی (کپی‌‌رایت)

- برنامه جامع ارتقا‌ی سواد اطلاعاتی کشور؛

- برنامه اصلاح و بازسازی مراکز آموزشی {تغییر در ساختار، اهداف، محتوا و روش‌ها و متناسب کردن آنها با ضروریات یادگیری‌الکترونیکی}؛

- تصویب قوانینی به منظور حمایت از بخش خصوصی بر ای گسترش و همگانی کردن یادگیری‌الکترونیکی؛

- تعیین استانداردهای مورد لزوم برای راه‌اندازی مراکز یادگیری‌الکترونیکی در بخش غیردولتی.

04 تغییر در برنامه‌های درسی: از ضرورت‌های لازم در گسترش یادگیری‌الکترونیکی تغییر در برنامه‌های درسی موجود است. در این خصوص، لازم است شورای عالی انقلاب فرهنگی با همکاری دبیر‌خانه شورای عالی آموزش و پرورش و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تغییرات لازم در اهداف، محتوا و روش‌های تدریس، ارزیابی و نحوه اعطای مدارک برنامه‌های درسی سنتی را مورد تجدید نظر قرار دهند و آنها را یادگیری‌الکترونیکی متناسب سازند.

05 گسترش نهاد‌ها و مؤسسات مجری یادگیری‌الکترونیکی: عمومیت و گسترش یادگیری‌الکترونیکی نیازمند مشارکت و همکاری تمام نهادها و مؤسسات دولتی و غیر دولتی است. در این بخش می‌توان ضمن گسترش مراکز مجری دولتی (سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای مناطق و مؤسسه‌های آموزش از راه دور استان‌ها و مناطق) با تسهیل شرایط از ظرفیت‌های بخش غیر‌دولتی با صلاحیت نیز مدد گرفت.

راه‌کارهایی برای آموزش عالی کشور

در حقیقت ما در آغاز یک انقلاب در آموزش عالی سراسر جهان قرار داریم. شواهد حاکی از آن است که در آینده نزدیک، دوره‌های آموزشی دانشگاه‌ها دچار تغییر و تحولات اساسی خواهند شد نویسنده معروف دارکر می‌گوید: ‌دانشگاه‌هاباقی نخواهندماند این تحول درست مثل زمانی است که برای اولین‌بار کتاب چاپی جایگزین دیگر محمل‌های اطلاعاتی شد. آموزش عالی در شرف تحول قرار دارد. هم اکنون بسیاری از همایش‌ها، سخنرانی‌ها و حتی کلاس‌های درس به خارج از دانشگاه انتقال یافته و دانشگاه‌ها دیگر تنها مراکز آموزش‌های تخصصی نیستند.

با توجه به ویژگی‌ها و توانایی‌های مراکز آموزش عالی کشورمان که از جمله می‌توان بر اساس رویکرد باراجاس و اون آن را شامل:

1.      زیر ساختار فنی و تکنولوژیکی ارتباطی

2.      توانایی‌های به کارگیری تکنولوژی‌های ارتباطی جدید توسط کارکنان، اعضای هیئت علمی و دانشجویان

3.   فرهنگ سازمانی شامل سیاست‌ها، و الگوهای شخصی یادگیری، جوسازمانی، تشویق و تقویت کارکنان و نظام سنجش و ارزیابی آنان دانست. برای مدیریت و راهبری مراکز آموزش عالی بسوی بهره‌برداری هر چه بیشتر و کاراتر از تکنولوژیکی‌های ارتباطی روز دنیا می‌یابد در هر سه بعد فوق پیش گفته برای تقویت بنیه مراکز آموزش عالی اقدام شود.  باراحاس و اون اظهار می‌دارند که برای حرکت در جهت روز آمد کردن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی با شرایط و اقتضائات تکنولوژیک روز می‌باید هر سه عامل فوق فراهم آید، همان گونه که برای برافروختن یک آتش سه عامل سوخت، اکسیژن و عامل احتراق لازم است. به عبارت دیگر این سه جنبه از ویژگی‌های موسسات و مراکز آموزش عالی در واقع محور‌های مختصاتی را تعریف می‌کند که در زمینه فراهم آمده از تلفیق و ترکیب آن‌ها دانشگاه‌ها امکان رشد در جهت مطلوب را به دست می‌آورند.

(1)

دانشگاه مجازی

ارائه دوره‌های مصوب ازراه‌دور

ارئه دروس ازراه‌دور توسط هر یک از دانشگاه‌ها

تلفیق تکنولوژی جدید در آموزش و یادگیری دروس و دوره‌های موجود

 (2)                                                                                                                  (3)

دانشگاه ازراه‌دور

دانشگاه‌های حضوری _ازراه‌دور

تشریک مساعی دانشگاه‌های حضوری

دانشگاه‌های حضوری

الگوی توصیفی_تجویزی پیشنهادی

توسعه تدریجی در سه بعد پیش گفته زمینه را برای اولین اقدام یعنی به کار‌گیری و تلقیق تکنولوژی‌های جدید در آموزش و یادگیری دروس دوره‌های موجود مراکز آموزش عالی حضوری فراهم می‌آورد. الگوزین و همکاران (1999) معتقدند که اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها باید با مهارت‌هایی مانند سیستم‌های عامل کامپیوتری، پردازش کلمات، مدیریت پایگاه داده‌ها، صفحه آرایی و طراحی، منابع وکاربرد اینترنت، نرم افزار‌های بازنمایی اطلاعات، نرم افزار‌های آماری و پردازش داده ها ونرم‌افزار های طراحی آموزشی آشنا شوند. کار ادغام تکنولوژی‌های جدید در امر آموزش و یادگیری دروس دانشگاهی امری بسیار دقیق است که باید بر اساس برنامه‌ریزی‌های از پیش انجام شده تحقق یابد.

در مرحله دوم الگوی توصیفی-تجویزی پیشنهادی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشورشروع به ارائه دروسی از راه دور می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مسائلی که در طراحی و ارائه این دروس از راه دور باید مورد توجه قرار گیرد مساله معیار‌ها و استانداردها است زیرا این دروس باید از جهت ویژگی‌های اصلی خود بسیار دقیق و با معیار‌ها و استانداردهای مورد توافق دانشگاه‌ها منطبق باشد تا در این مراحل بعدی که با تلفیق این دروس (که می‌تواند توسط دانشگاه‌های مختلف ارائه شود) ارائه دوره‌هایی میسر می‌گردد با مشکلی مواجه نشوند. لیتل و بانگا (1999) فهرست کاملی از این معیارها را در زمینه‌های زیر ارائه کرده‌اند:

1. معیارهای مربوط به طراحی آموزشی

2. معیارهای مربوط به استفاده از چند رسانه‌ای‌ها

3. معیارهای مربوط به قوانین انتشارات

4. معیارهای مربوط به مؤلفین

5. معیارهای مربوط به پاسخ‌گویی به نیازهای دانشجویان مانند:

- خودپیمایی

- بازخورد

- کنترل شاگرد بر نتایج یادگیری

- ارتباطات

- آموزش هم‌گروهان

- ارزشیابی _ تجدیدنظر _ بازخورد شاگردان و همکاران

- تسلط بر ساختن آزمون و اعتباریابی آن

البته باید توجه داشت که جمع کردن و فراهم آوردن تمام تخصص‌های تازه برای تدوین تهیه معیار‌ها و استاندارد‌ها در زمینه‌های بالا و انجام علمی ارائه دروس به صورت از‌راه‌دور نیازمند تشریک مساعی دانشگاه‌های مختلف و متخصصین مختلف در زمینه‌های طراحی آموزشی، حیطه محتوایی و رسانه‌های ارتباطی پیشرفته می‌باشد. بنابراین انجام تمام این فعالیت‌ها به صورت گروهی امری اجتناب‌ناپذیر است.

مرحله‌ی سوم الگوی توصیفی_تجویزی پیشنهادی به ارائه دوره‌های مصوب دانشگاهی به صورت ازراه‌دور اختصاص دارد. این مرحله نیز نیازمند ایجاد هماهنگی و انجام برنامه‌ریزی‌های مشترک توسط دانشگاه‌های شرکت کننده می‌باشد.

آخرین مرحله در الگوی توصیفی_تجویزی پیشنهادی تشکیل دانشگاه‌های مجازی است که در آن تمام دوره‌ها در تمام سطوح و مقاطع به صورت غیرحضوری و با استفاده از آخرین تکنولوژی‌های ارتباطی روز ارائه می‌گردد.این گونه دانشگاه‌ها می‌توانند به طور مستقل از سایر دانشگاه‌ها تأسیس و اداره شوند و یا می‌توانند با مشارکت و همکاری چندین دانشگاه تأسیس و اداره شوند. این یک پدیده‌ی جدید در آموزش عالی در سطح بین‌المللی است که با هدف جذب دانشجویان خارجی در کشورهای آمریکا و انگلستان تحقق یافته است.  

این دانشگاه‌ها به دلیل حضور و رقابت در بازارهای جهانی آموزش عالی الزاماً باید دارای خصیصه‌های زیر باشند:

1. دانشجو _محور، تمام آموزش‌ها و خدمات مبتنی بر نیازهای دانشجویان طراحی می‌شود.

2. کیفیت بالا، تمام برنامه‌ها، مواد، ابزار و خدماتی که ارائه‌ می‌شود از کیفیت بسیار عالی برخوردار است.

3. نوآورانه است، همکاری دانشگاه‌های سرآمد به خاطر داشتن منابع تخصصی و بخش خصوصی به خاطر داشتن قدرت مالی و مدیریتی نتایج بدیع و نوآورانه‌ای در پی‌دارد.

4. انعطاف‌پذیری، به خاطر تطبیق دائم و مستمر فعالیت‌ها با تحولات شبکه جهانی اینترنت و مقتضیات متحول یادگیری

5. کارایی اقتصادی، که با صرف منابع مالی دولتی و غیر‌دولتی بهترین سرمایه‌گذاری را برای تهیه و ارائه مواد یادگیری در سراسر جهان انجام می‌دهد.

یادگیری‌الکترونیکی و تغییر نقش مدرسه

ساختار‌های آموزشی در جهان در حال تبدیل از شیوه معلم‌گرای قبلی به شیوه فراگیر‌گرای جدید می‌باشند. در این تبدیل، مدرس تبدیل به یک راهنما، جهت‌دهنده و مشوق فراگیر می‌شود و کمک می‌کند تا فراگیر خود به ارائه راه‌حل، تجزیه و تحلیل و حل مسائل از طریق دانشی که با راهنمایی مدرس به آن دست می‌یابد بپردازد. در نظام آموزشی نوین، این سیستم آموزشی و معلم نیست که مشخص می‌کند در فلان روز و فلان ساعت به اندازه‌ی فلان وقت در فلان محل برای یادگیری فلان مطلب حاضر شوید بلکه این عوامل همگی به‌دلخواه و البته با کنترل و نظارت مؤثر مدرس تعیین خواهند شد.

علل تأسیس مدارس هوشمند

مهم‌ترین علل تأسیس مدارس‌هوشمند عبارت‌اند از:

  امروزه به علت رشد فناوری‌های رایانه‌ای،سرعت نقل و انتقالات اطلاعاتی و مسئله‌ی انفجار دانش، اطلاعات ودانش به سهولت می‌تواند در اختیار همگان قرار گیرد و دیگر مانند گذشته مدرسه تنها چهارچوبی نیست که معلم بخواهد دانش، مهارت و ارزش‌ها را در آن به دانش‌آموزان منتقل کند، بلکه چهارچوب‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و وسایل ارتباط‌جمعی در شکل‌پذیری پنداره‌های دانش‌آموزان نقشی تعیین‌کننده دارند.

یکی از تبعات این امر بالا رفتن سطح دانش متعارف دانش‌آموزان است که هماهنگی با دوره‌های آموزشی را برهم می‌زند. در چنین شرایطی استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و انفورماتیکی در مدارس‌هوشمند، امکان به‌روز کردن اطلاعات علمی معلمان و ارتقای مهارت‌های تدریس ایشان را فراهم می‌آورد.

  از سوی دیگر اکثر برنامه‌های آموزشی در مدارس سنتی، به‌صورت معلم‌محور بوده، با استعدادها، توانایی‌ها، نیازها و شیوه‌های یادگیری دانش‌آموزان که هریک آهنگ مخصوص خود را دارد،متناسب نیستند. مدارس‌هوشمند به سبب برنامه‌های درسی انعطاف‌پذیر، امکان تدریس با شیوه‌های نو، داشتن طیف وسیعی از برنامه‌ها وروش‌های آموزشی و محوریت بخشیدن به نقش دانش‌آموز با در نظر گرفتن تفاوت‌های فردی و توجه بیشتر به نیاز‌ها و علایق و استعدادهای دانش‌آموزان، می‌توانند در جهت ازبین بردن یا کاهش دادن شکاف آموزشی مؤثر و مفید باشند.

مدارس‌هوشمند  عمدتاً در جهت تأمین این نیازها برنامه‌ریزی شده‌اند، چراکه در این مدارس دانش‌آموزان  می‌آموزند که چگونه اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق شبکه‌های اطلاعاتی استخراج کنند، چگونه در مورد آن‌ها بیندیشند و چگونه حاصل یافته‌های خود را در جهت حل مسائل و مشکلات خود و توسعه و پیشرفت جوامع‌شان به کار گیرند.

ویژگی‌های مدارس‌هوشمند

در سال 1984، دیوید پرکینز و همکارانش در دانشگاه هاروارد، طرح مدارس‌هوشمند را به عنوان تجربه‌ای نو در برنامه‌های آموزش و پرورش، با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات ارائه کردند. این طرح به تدریج در چند مدرسه اجرا شد و بعدها تا حدودی توسعه یافت، به‌طوری که امروزه برخی از کشورهای توسعه‌یافته در امر فناوری اطلاعات هم‌چون مالزی، از این مدارس برای تربیت نیروی انسانی در برنامه‌های توسعه‌ی خود استفاده می‌کنند.

از ویژگی‌ها و خصوصیات مدارس‌هوشمند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. در مدارس‌هوشمند معلمان می‌توانند با استفاده از بانک‌های اطلاعاتی و برنامه‌های نرم‌افزاری وغیره دروس جدیدی را با توجه به نیازها وعلایق دانش‌آموزان طراحی کنند یا این‌که دروس خود را تغییر داده یا اصلاح نمایند. بنابراین محتوای آموزشی دروس در این مدارس تا حدودی متفاوت با مدارس دیگر خواهد بود.

2. دانش‌آموزان این مدارس خود، سرعت یادگیری خود را تعیین می‌کنند. به علاوه در این مدارس، ساعات یادگیری محدود به ساعات مدرسه نیست و دانش‌آموزان در هر لحظه که اراده کنند کلاس‌های دلخواه‌شان را از طریق برنامه‌های رایانه‌ای در اختیار خواهند داشت.

3. نقش معلمان در این مدارس تا حدود زیادی از آموزش و ارزشیابی دانش‌آموزان به پیگیری آموزش شخصی آنان تغییر می‌یابد و در نتیجه فرصت و فراغت بیش‌تری برای پرداختن به برنامه‌های رشد و بالندگی حرفه‌ای خود خواهند یافت.

4. در این نوع مدارس دانش‌آموزان اغلب به‌جای کیف‌های مملو از کتاب‌های حجیم، با کامپیوترهای کیفی در سر کلاس درس حاضر می‌شوند.

5. ارزشیابی از دانش‌آموزان  در مدارس هو به جای این که در مقاطع و نوبت‌های فاصله‌دار صورت پذیرد، همه روزه و به‌طور مداوم انجام می‌گیرد. تعدادی از این آزمون‌ها به صورتon line می‌باشند.

6. در این مدارس دانش‌آموزان هنگام ورود وخروج از مدرسه، با کارت دیجیتالی که در اختیار دارند، والدین خود را از ساعت آمد و رفت خود مطلع می‌سازند. والدین دانش‌آموزان نیز می‌توانند با یک آموزش ساده به سیستم ارزشیابی مدرسه وارد شده،به این وسیله از وضعیت تحصیلی فرزند خود آگاهی یابند. به‌طور معمول در این مدرسه روزانه در پایان ساعات کلاسی یک e-mail  از طرف مدرسه برای آگاهی والدین از وضع تحصیلی فرزندشان در آن روز به آن‌ها ارسال می‌شود.

7. از آن‌جا که پاره‌ای از فعالیت‌های مرسوم در مدارس دیگر در این مدارس به کمک فناوری اطلاعات کاهش می‌یابد کمیت وکیفیت تعاملات بین دانش‌آموزان، معلمان و والدین ارتقا می‌یابد و در نتیجه هم‌افزایی یا سینرژی حاصل از تعاملات این سه گروه امکان ایجاد شرایط یادگیری بهتر برای دانش‌آموزان فراهم می‌گردد.

علاوه بر موارد فوق نکته‌ای که درباره‌ی مدارس‌هوشمند حتماً بایستی در نظر داشت این است که در این مدارس فناوری جای افراد و اشخاص را نمی‌گیرد بلکه از آن به‌عنوان ابزاری در جهت رسیدن به هدف استفاده می‌گردد.

پیتر دارکر می‌گوید: در جهان آینده کار یدی جای خود را به کار دانشی می‌دهد اما نقش تعیین‌کننده‌ی انسان به عنوان حاکم سازمانی هم‌چنان برقرار و مستدام خواهد ماند.

آموزش الکترونیکی و پدیده‌ی فرار مغزها

علی‌رغم مزایای فراوان E.L می‌توان به عنوان یک تهدید جدی برای کشورهای عقب‌افتاده و یا درحال توسعه نیز محسوب شود. کشورهای پیشرفته با استفاده از یادگیری‌الکترونیکی مغزها را به‌سوی خود جذب کرده و آن‌ها را مطابق نیاز خود آموزش می‌دهند، پس از آن نیز با فراهم کردن بازار کار از طریق اینترنت برای آن‌ها و تأمین مالی این افراد پدیده‌ی فرار مغزها خود‌به‌خود صورت می‌گیرد با این تفاوت که در این حالت فرد مورد نظر در کشور خود حضور دارد ولی فکر و مغزش از‌آن کشورهای دیگر است. به‌این معنا که در سال‌های آینده این پدیده از حالت فیزیکی خود خارج شده و نیازی به انتقال فرد از کشوری به کشور دیگر نخواهد بود و مغز متخصص در کشور، ازآن کشورهای پیشرفته خواهد شد. 

نوشته شده توسط: حسن اقابابایی

---

[1]. Computer based training

[2] .web based training

[3] .multimedia

[4] .online

[5] .university open

[6] .digital-prophesier

[7] .passing fad

[8] .self-learning

[9] .online

[10] .offline

[11] .server

[12] .download

[13] .distance training

[14] .virtual class

[15] .group learning

[16] .virtual library

[17] .real player